42 / 196
40
Eνατενίσεις
τον άλλο και τη δημιουργία ομάδας, κοινότητας ή
κοινωνίας. Αυτό σημαίνει ότι η ταυτότητα του αν-
θρώπου δεν ορίζεται σε σχέση προς τον εαυτό του
αλλά σε μια κίνηση εκτός του εαυτού του και σε
μια διαδικασία εικονισμού του στους άλλους.
Από τα παραπάνω συμπεραίνεται
ότι η κοι-
νωνικότητα έχει άμεση σχέση με τη φυσικό-
τητα,
αφού από τη μια πλευρά είναι έμφυτη και
από την άλλη είναι αναγκαία και αναγκαστική. Ο
άνθρωπος είναι βιολογικά φυσιολογικός καρπός
της συνουσίας, της συνάντησης δηλαδή άνδρα
και γυναίκας, ενώ κοινωνικά είναι αναγκασμέ-
νος να συνυπάρχει με άλλους, να συνεργάζεται,
να συγκρούεται, να συνεννοείται, να ανταλλάσει
τα προϊόντα της εργασίας του, να επικοινωνεί, και
γενικά να ορίζεται και να προσδιορίζεται μέσα από
τη σχέση του προς τον άλλο. Μόνο ο θεός και το
θηρίο διαθέτουν κατά τον Αριστοτέλη αυτάρκεια,
αυτονομία και αυτοδυναμία.
Ο λόγος για την έμφυτη κοινωνικότητα του
ανθρώπου και η διαπίστωση παρόμοιων φαινομέ-
νων στα ζώα θέτει το ερώτημα,
κατά πόσο τα ζώα
διαθέτουν κοινωνικότητα
και επομένως είναι σε
θέση να συγκροτούν κοινωνικά μορφώματα. Πρό-
κειται για παλαιό ερώτημα που συνοδεύτηκε από
δύο απαντήματα:
Κατά μία άποψη και τα ζώα έχουν κάποιας
μορφής κοινωνικότητα, γι’ αυτό και συνάζονται,
συνεργάζονται, συγκρούονται, επικοινωνούν,
συμπαραστέκονται, συγχαίρονται και συλλυπού-
νται. Είναι επιχείρημα που χρησιμοποιούν όσοι
μεταγράφουν την αγέλη σε κοινωνία, τις φυσικές
και ενστικτώδεις κινήσεις των ζώων σε συναισθή-
ματα.
Άλλοι όμως απαντούν διαφορετικά, διακρίνο-
ντας σαφώς την ανθρώπινη κοινωνικότητα από
κάθε παρόμοια «συμπεριφορά» των ζώων. Αυτή
η διάκριση βασίζεται σε όλα τα στοιχεία που δια-
φοροποιούν τον άνθρωπο από τα ζώα. Πρόκειται
για τον ορθό λόγο, το αυτεξούσιο και την κοινω-
νικότητα. Η κοινωνικότητα του ανθρώπου είναι
μεν έμφυτη, ωστόσο συνοδεύεται και καθορίζεται
από τα δύο άλλα ιδιώματα, τη λογικότητα και την
ελευθερία. Τα ζώα καθοδηγούνται σε όλες τις ενέρ-
γειές τους από το ένστικτο και την αναγκαιότητα.
Επομένως όλα τα φαινόμενα που μοιάζουν ως κοι-
νωνικά πρέπει να κατανοούνται και να αντιμετω-
πίζονται ως απολύτως φυσικά. Αλλά και εκείνα
που εμφανίζονται ως ψυχολογικές συμπτώσεις,
και αναφερόμαστε στα «συναισθήματα» ζώων,
είναι ενστικτώδεις και παρορμητικές κινήσεις,
αφού και αυτά στον άνθρωπο εκφράζονται προαι-
ρετικά και υποτάσσονται κατά κανόνα στη λογική
επεξεργασία.
Πέρα από τις παραπάνω διαφοροποιήσεις είναι
προφανές ότι μεταξύ του ανθρώπου και της κοι-
νωνίας του από τη μια πλευρά, και του φυσικού
περιβάλλοντος από την άλλη έχει αναπτυχθεί δι-
αχρονικά μια πολύ δημιουργική και γι’ αυτό πολύ
ενδιαφέρουσα «διαλεκτική», που εκφράζεται κυ-
ρίως σ’ αυτό που ονομάστηκε
«Φυσικό Δίκαιο».
Αποδεικνύεται ότι ο άνθρωπος είναι κομμάτι του
φυσικού περιβάλλοντος και ως τέτοιο διαμορφώ-
νει ένα αντίστοιχο «φυσικό» ήθος και μια αντίστοι-
χη «φυσική» συμπεριφορά που επηρεάζουν την
κοινωνική του δράση και συμπεριφορά.
Ωστόσο η εν λόγω διαλεκτική έχει έναν ιδιαί-
τερο χαρακτήρα. Με δεδομένη την απουσία από
τα φυσικά όντα των παραπάνω ανθρώπινων χα-
ρακτηριστικών είναι αδύνατο να σκεφθούμε ότι
η φύση είναι εκείνη που μιμείται ή εμπνέεται από
την ανθρώπινη κοινωνία. Το αντίθετο συμβαίνει.
Η φύση είναι ο χώρος υλικής και πνευματι-
κής τροφοδοσίας του ανθρώπου, της κοινω-
νίας και του πολιτισμού.
Είναι το πλέον θεμε-
λιώδες εργαστήριο αυτογνωσίας, θεογνωσίας και
κοινωνιογνωσίας
1
.
Στη σχέση του ανθρώπου προς το φυσικό του
περιβάλλον συνειδητοποιείται η διαφορετικότητά
του, σχηματίζεται και προσδιορίζεται η ταυτότητά
του, αποκαθίσταται η αυτοαλλοτρίωσή του. Από
το φυσικό περιβάλλον αντλεί ο άνθρωπος ιδέες,
πρότυπα και μηχανισμούς για την ανάπτυξη της
τεχνολογίας, αντλεί υλικό για τους αναγκαίους
συμβολισμούς και τις ηθικές αναγωγές και αποτι-
μήσεις των ανθρώπινων ηθών και συμπεριφορών,
αντλεί επίσης πρότυπα δόμησης και οργάνωσης
της κοινωνικής ζωής. Δανείζεται ακόμη εικόνες
πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης, καταμερι-
σμού της εργασίας, συνεργασίας και συμβίωσης.
2. Η κοινωνία των μελισσών
Ο κόσμος των μελισσών είναι το πιο χαρα-
κτηριστικό παράδειγμα για να μελετήσει και να
εξηγήσει κάποιος κοινωνικά φαινόμενα σε αναφο-
ρά προς τα φυσικά. Είναι ένας κόσμος που πάντα
1
Βλ. αναλυτικότεραΑΠ. Β. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗ, «Ηφύσηως διδασκαλείο του ανθρώπου», στοΦύση και Πολιτισμός, εκδ. Γρηγό-
ρη, Αθήνα 2006, σ. 169 εξ.