108 / 196
106
Eνατενίσεις
όχι σε συλλογισμούς πρακτικής φύσεως. Είχαν
λοιπόν αυτά, μια καθαρά μεταφυσική διάσταση.
Υπό αυτή την οπτική θα εξετάσουμε τη σκέψη
των βυζαντινών διανοούμενων του 14
ου
αιώνα. Θα
κατανοήσουμε κατά τον τρόπο αυτό, το λόγο για
τον οποίο, κατ’ αυτή την εποχή, μία μερίδα του
κλήρου και κάποιοι μοναχοί, συνέχεαν το ενδια-
φέρον για την ενασχόληση με την αρχαία ελληνι-
κή γραμματεία με την ειδωλολατρία, και έδειχναν
εχθρότητα προς όλους όσους επιδίδονταν σε μελέ-
τες αρχαίων ελληνικών φιλοσοφικών κειμένων.
Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Βυζαντινής
ανώτερης εκπαίδευσης προερχόταν ουσιαστικά
από τη νεοπλατωνική παράδοση. Η εκπαίδευση
στο Βυζάντιο εδιαιρείτο σε δύο επίπεδα. Το πρώτο
περιλάμβανε τη γραμματική, τη διαλεκτική και
τη ρητορική. Το δεύτερο, το οποίο οι βυζαντινοί
ονόμαζαν τετρακτύς, περιλάμβανε τις τέσσερις
μαθηματικές επιστήμες, δηλαδή τη γεωμετρία,
την αριθμητική, την αστρονομία και τη μουσική.
10
Αυτό το εκπαιδευτικό πρόγραμμα προερχόταν από
την ύστατη αρχαιότητα και διατηρήθηκε καθ’ όλη
τη βυζαντινή περίοδο.
11
Οι τέσσερεις μαθηματικές επιστήμες, οι οποίες
συνιστούσαν τη βάση της ανώτατης εκπαίδευσης,
αποτελούν καταβολές της πλατωνικής κατηγορι-
οποίησης των παραδοσιακών μαθηματικών επι-
στημών
12
(αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία
και αρμονία). Ουσιαστικά, δεν χρησίμευαν για
πρακτικούς λόγους. Η μελέτη τους αποτελούσε
μία βάση πιο υψηλής έρευνας της φύσης και της
δομής του κόσμου. Και οι επιρροές του νεοπλατω-
νισμού οδήγησαν τους Βυζαντινούς στην πεποίθη-
ση, ότι μέσω της γνώσης που αποκτάται δια των
μαθηματικών, της μουσικής, της αστρονομίας και
της φιλοσοφίας, θα μπορούσαν να φτάσουν στην
«Θεωρία» του Θεού. Με αυτή την έννοια, η θεολο-
γία εθεωρείτο ως το ύψιστο σημείο της γνώσης, η
οποία όφειλε να εμφανιστεί στο τέλος των θεωρη-
τικών ερευνών τους.
13
Όμως, στην πραγματικό-
τητα, δεν εθεωρείτο επιστήμη. Εθεωρείτο μία γνώ-
ση, η οποία ήταν πέραν του Λόγου. Μία γνώση που
ο Νους θα κατάφερνε να κάνει κτήμα του, αφότου
θα υπερέβαινε την ύλη, και στο μέτρο που, έχο-
ντας διεισδύσει στα κρυφά μυστήρια της φύσης,
θα ξεπερνούσε και αυτό το επίπεδο, και θα κατέλη-
γε στη «Θεωρία» ακόμα και του ίδιου του Θεού. Ο
ρόλος των επιστημών, σε αυτή τη διαδικασία ήταν,
λοιπόν, προπαρασκευαστικός.
Ο Μιχαήλ Ψελλός (1018-178) υπήρξε ένας από
τους κυριότερους εκπροσώπους αυτής της ιδέ-
ας. Στην Χρονογραφία του αναφέρει ότι αφότου
άντλησε τις γνώσεις του από τον Πλωτίνο, τον
Πορφύριο και τον Ιάμβλιχο, επιδόθηκε στην ανά-
γνωση του Πρόκλου, και όταν είχε αποκτήσει όλη
την επιστήμη αυτών των συγγραφέων, ανήλθε
στην «πρώτη φιλοσοφία», την καθαρή επιστήμη
των ασωμάτων, τα μαθηματικά, τα οποία είναι γέ-
φυρες για την κατανόηση των αιώνιων και νοητών
όντων.
14
Κατά τη διάρκεια του 14
ου
αιώνος, εμφανίζο-
νται πολυάριθμες ανάλογες θεωρίες. Όμως το πιο
χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του Ιωσήφ
του Φιλοσόφου (1260-1330), ο οποίος, στην εισα-
γωγή της «εγκυκλοπαίδειάς» του, ένα έργο συλλο-
γικό και επίτομο των βασικών σπουδών της ρητο-
ρικής, της λογικής, της φυσικής, της ψυχολογίας
και της τετρακτύος, ανακοινώνει ότι οι επιστήμες
της τετρακτύος χρησιμοποιούνται ως κλίμακες
για να περάσει κανείς από τα υλικά όντα στην
άυλη ουσία.
15
Αναφέρει ότι ξεκινάει κανείς από τη
Ρητορική και στη συνέχεια περνά στη Λογική, τη
Φυσική, τηνΨυχολογία.
16
Αυτές τις επιστήμες τις
διαδέχονται οι μαθηματικές επιστήμες, οι οποίες
διευκολύνουν το πέρασμα από τα υλικά πράγματα
στα άυλα. Και από εκεί, μέσω της πρακτικής των
10
M. Cacouros,
Le Discours Philosophique,
ed. J-F. Mattei, Paris 1998, no 77, σελ. 1374- 1384, και S. Mergiali,
L’enseignement et les Lettrés pendant l’époque des Paléologues,
Αθήνα 1996.
11
Σχετικά με την εκπαίδευση κατά την Αρχαιότητα βλέπε I. Hadot,
Arts Libéraux et Philosophie dans la pensée
Antique,
Paris 1984.
12
Πλάτων,
Πολιτεία
VI, 521c-531c.
13
H.Beck, οπ.π., 29-30.
14
Μιχαήλ Ψελλός,
Χρονογραφία,
VI, 38, εκδ. Ranauld, Paris 1926, τόμος Ι, σελ. 136.
15
Παραθέτουμε τμήμα του ποιήματος του Ιωσήφ, το οποίο φέρει τον τίτλο
Στίχοι Ἰαμβικοὶ περιέχοντες ἐν ἐπιτομῇ
τὴν ἅπασαν ὑπόθεσιν καὶ τάξιν καὶ δύναμιν τῶν ἐγκειμένων τῇδε τῇ βίβλῳ εὐσυνόπτων μαθημάτων,
εκδ. Μ. Τreu, ‘Der
Philosoph Joseph’,
Byzantinische.Zeitschrift
8, 1899, σελ. 41: «….ἑξῆς δὲ τούτων ἡ τετρὰς μαθημάτων (δηλαδή οι τέσ-
σερεις μαθηματικές επιστήμες)\ δίκην κλίμακος ἐν μέσῷ πως κειμένη\ τῶν φυσικῶν ὁμοῦ τε καὶ νοουμένων\ θαυ-
μασίως ἄγει σε καὶ κατὰ λόγον\ ἐκ τῶν ὑλικῶν εἰς ἄυλον οὐσίαν\ ὥσπου τις ἐφθέγξατο τῶν σοφῶν πάλαι.».
16
Ιωσήφ ο Φιλόσοφος,
Στίχοι Ἰαμβικοὶ περιέχοντες ἐν ἐπιτομῆ τὴν ἅπασαν ὑπόθεσιν καὶ τάξιν καὶ δύναμιν τῶν ἐγκειμέ-
νων τῇδε τῇ βίβλῳ εὐσυνόπτων μαθημάτων, εκδ. Μ. Τreu, όπ.π., Byzantinische.Zeitschrift
8, 1899, σελ. 39-40.