Eνατενίσεις
143
μένο στηθάριο αποδίδεται ζωγραφισμένο το άγιο
Πνεύμα υπό μορφή λευκού περιστεριού να κατέρ-
χεται προς την Παναγία. Πιο πάνω στην κορυφή
δύο ολόσωμοι γλυπτοί άγγελοι, πλάγια δοσμένοι,
με ανοικτές τις φτερούγες τους, κρατούν με τα δύο
τους χέρια στο μέσο στέμμα. Επιπλέον τον διάκο-
σμο επιτείνουν φυτικοί πλοχμοί σε ελικοειδείς πε-
ριστροφές, διανθισμένοι με ρόδακες σε εκφυλισμέ-
νη μπαρόκ τεχνοτροπία, όπως αυτή αφομοιώθηκε
στηνκαθ’ ημάς οθωμανοκρατούμενηΑνατολή, και
είναι γνωστή ως τουρκομπαρόκ. Ποικίλοι έντονοι
χρωματισμοί σε πυκνή εναλλαγή (πράσινο, ερυ-
θρό, λευκό, χρυσό, μελανό) καλύπτουν τα γλυπτά
στοιχεία, αποπνέοντας λαϊκότροπη έκφραση. Με
τη χρήση της ξυλογλυπτικής ο δημιουργός προ-
σπαθεί να σχηματίσει μικρό φορητό εικονοστάσι
για χρήση από τους πιστούς, ως εικόνας ιδιωτικής
ευλάβειας. Αυτού του τύπου εικόνες φαίνεται ότι
δημιουργούνταν στην Κωνσταντινούπολη και
διαδίδονταν στον ευρύτερο τουρκοκρατούμενο
ελληνικό χώρο κατά τον 18
ο
και 19
ο
αιώνα. Κυκλο-
φορούσαν παράλληλα με τα πιο ευρέως διαδεδομέ-
να τρίπτυχα, ως εικόνες προσωπικής ευλάβειας.
Ενδεικτικά αναφέρομε όμοιου τύπου εικόνα, δια-
στάσεων 50Χ30 εκ., σε ιδιωτική συλλογή στην Κύ-
προ
(εικ.2)
. Ως κεντρική απεικόνιση σε σκαμμένο
τρίλοβο χώρο με δύο ολόγλυφους κιονίσκους έχει
την Ελεούσα του Κύκκου, πλαισιούμενη από τους
έφιππους αγίους Γεώργιο και Δημήτριο. Από πάνω
σε πιο ξέβαθη τρίκογχη αψίδα εικονίζονται στο
μέσο η ανάσταση του Χριστού ανάμεσα στις στη-
θαίες αγίες Αικατερίνη και Παρασκευή. Στο μέσο
της επιπρόσθετης ξυλόγλυπτης επίστεψης διαμορ-
φώνεται κυκλοτερές στηθάριο, όπου εικονίζεται
κατερχόμενο το άγιο Πνεύμα υπό μορφή περιστε-
ράς. Αντί αγγέλων, στην κορυφή έχομε δύο αντι-
κρυστούς πλάγια δοσμένους γλυπτούς γρύπες.
Παρόμοια εικόνα του 19
ου
αιώνα με προέλευ-
ση την ανατολική Θράκη βρίσκεται σήμερα στη
Σόφια Βουλγαρίας. (Παρουσιάστηκε σε έκθεση
εικόνων στον καθεδρικό ναό του Αλεξάντερ Νεύ-
σκι στη Σόφια Βουλγαρίας στα πλαίσια του 22
ου
Διεθνούς Βυζαντινολογικού συνεδρίου, 22 – 27
Αυγούστου 2011)
(εικ.3)
. Ως κεντρικό εικονογρα-
φικό θέμα, μέσα σε ξυλόγλυπτη αψίδα παρουσιά-
ζεται η Παναγία του Κύκκου. Κάτω σε ξεχωριστή
ζώνη και σε μικρότερη κλίμακα είναι έφιπποι οι
άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος, έχοντας ανάμεσά
τους τον άγιο Νικόλαο. Ανά μία φτερωτή κεφαλή
αγγέλου βρίσκεται στις γωνίες έξω από την αψίδα.
Παράπλευρα, μέσα στο εξωτερικό γλυπτό πλαίσιο,
σε δύο καμπυλόγραμμα διάχωρα εικονίζονται σε
προτομή, αριστερά ο άγιος Σπυρίδωνας και δεξιά
ο άγιος Χαράλαμπος. Στο μέσο της ξυλόγλυπτης
επίστεψης σε κυκλικό στηθάριο παρουσιάζεται
η δυτικού τύπου αγία Τριάδα. Δύο πλάγια δοσμέ-
νοι ολόσωμοι ξυλόγλυπτοι άγγελοι βρίσκονται
στην κορυφή, κρατώντας ανάμεσά τους στέμμα.
Του ιδίου μάλλον περιβάλλοντος είναι εικόνα
διαστάσεων 24Χ35 εκ., που βρίσκεται στη Βάρ-
να Βουλγαρίας
(εικ.4)
, με χρονολογία 1789 και
όμοιου τύπου διάτρητο ξυλόγλυπτο πλαίσιο (ολό-
γλυφοι άγγελοι να κρατούν στέμμα στην κορυφή
του γλυπτού διάκοσμου, περιστερά-άγιο Πνεύμα
σε στηθάριο). Κύριο θέμα είναι η τρίμορφη δέηση
(Χριστός, Παναγία, Πρόδρομος) και από κάτωστη-
θαίοι οι άγιοι Ανδρέας, Χαράλαμπος και Βαρβάρα
(Popova Tamara,
Icons from Varna
, Varna 2008,
σ. 35, πίν.17). Στον ευρύτερο περίγυρο, αλλά μέσα
στο ίδιο καλλιτεχνικό πνεύμα, μπορεί να ενταχθεί
εικόνα με ένθρονη ολόσωμη αγία Αικατερίνη δια-
στάσεων (41Χ21 εκ.) του 1831 από τη συλλογή του
Μουσείου της Μονής Κύκκου
(εικ.5)
. Αυτή φέρει
στο κάτω μέρος την επιγραφή:
Δέησις του δούλου
του Θεού Χριστοδούλου μετά παντός του οίκου. 1831
.
Δεν εικονίζονται άλλες παραπληρωματικές μορ-
φές αγίων, αλλά η διάτρητη ξυλόγλυπτη διακό-
σμηση στην κορυφή παρουσιάζει δύο αγγέλους να
βαστάζουν από κοινού στο μέσο στέφανο.
Ανάμεσα στις επικρατέστερες κεντρικές απει-
κονίσεις σ’ αυτά τα έργα συγκαταλέγεται η Πα-
ναγία του Κύκκου, εικονογραφικός τύπος της
Παναγίας, η οποία τύγχανε ιδιαίτερης τιμής και
ευλάβειας κατά την προαναφερθείσα περίοδο, ένε-
κα κυρίως της έντονης μακροχρόνιας δραστηριό-
τητας των πατέρων της μονής Κύκκου μέσα από
ευάριθμο δίκτυο μετοχίων, που διατηρούσαν σε
όλο τον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο, καθώς και
τις πολυάριθμες περιοδείες – ζητείες των Κυκκω-
τών πατέρων, οι οποίοι κυριολεκτικά όργωναν με
τις επισκέψεις τους ολόκληρη την οθωμανική επι-
κράτεια, ενημερώνοντας τους πιστούς για τη χάρη
και τη θαυματουργική δύναμη της Κυκκώτισσας
Παναγίας.
Αν αποδεχθούμε ως ορθή την αναφορά, που γί-
νεται στην επιγραφή της εικόνας μας, ότι αυτή ζω-
γραφίστηκε στην Κωνσταντινούπολη, τότε μέσα
από το έργο αυτό μπορούμε να δούμε μία πτυχή
της ποιότητας της μεταβυζαντινής ζωγραφικής
των αρχών του 19
ου
αιώνα στην Πόλη. Επιπρόσθε-
τα μας δίνεται η δυνατότητα να προτείνουμε για
παρόμοιου τύπου έργα (όπως τα προαναφερθέντα)
ως χώρο προέλευσης – δημιουργίας τους την Κων-
σταντινούπολη.
■
