Eνατενίσεις
107
συζητούν, με πολλή διείσδυση και λεπτότητα, πολ-
λούς ορισμούς. Τι είναι άνθρωπος; Τι είναι αρετή;
Και, επειδή η αρετή μπορεί να διαιρεθεί σε πολλές
αρετές, συζητούνται και τι είναι ανδρεία, δικαιο-
σύνη, σωφροσύνη, ομορφιά κ.ά.
Στην εξέταση αυτή των ερωτημάτων ο Σω-
κράτης δεν προτείνει κανένα τελικό και οριστικό
ορισμό. Γι’ αυτό στο
Λάχη
, πολλοί ορισμοί περί
ανδρείας εξετάζονται και απορρίπτονται. Το ίδιο
συμβαίνει και στο
Μείζονα Ιππία
, με τον ορισμό
του ωραίου. Ο
Πρωταγόρας
αφήνει ατέλειωτα τα
θέματα που εξετάζει. Ακόμη και στο Θεαίτητο,
που υποτίθεται ο Πλάτων απομακρύνεται από τη
σκέψη τουΔασκάλου, το συμπέρασμα είναι το ίδιο
πρόσκαιρο και επισφαλές. Η κατάληξη των διαλό-
γων δείχνει ότι έχουν καθαρά κριτικό χαρακτήρα,
με ένα Σωκράτη που δεν θέλει ποτέ να είναι κατα-
φατικός. Φοβάται τον κίνδυνο της απολυτοποίη-
σης, που οδηγεί αναπόφευκτα στην άγνοια και τον
μονολιθισμό. Στο Θεαίτητο ο Σωκράτης διακη-
ρύσσει το περίφημο «άγονός ειμι της σοφίας».
Στην
Απολογία
βρίσκεται η έρευνα του Σω-
κράτη για την ανακάλυψή του γιατί η Πυθία τον
ονόμασε «ανθρώπων υπέρτερον». Ύστερα από
την επίσκεψή του στους διαφόρους που ισχυρί-
ζονταν ότι ήταν γνώστες και κάτοχοι τεχνών και
επιστημών, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι είναι
ανώτερος, μόνο και μόνο γιατί είχε συνείδηση
της αγνοίας του. Είναι γνωστότατο το Σωκρατικό
«έν οίδα ότι ουδέν οίδα». Τούτο όμως δεν σημαί-
νει πως ο υιός του Σωφρονίσκου είναι αγνωστι-
κιστής. Πρόκειται για στάση του νου, για διανοη-
τική μέθοδο, που δεν στέκει εμπόδιο στη δυνατό-
τητα απόκτησης γνώσεων. Ολόκληρη η ζωή του
Σωκράτη ήταν ένα συνεχές ερώτημα που απευ-
θυνόταν στους άλλους, χωρίς ποτέ ο ίδιος να δίνει
απαντήσεις. Μόνο στον
Πρωταγόρα
δέχεται τον
αντίθετο ρόλο: να ερωτάται από τον Πρωταγόρα
και να απαντά.
Ο Σωκράτης αρνείται να διατυπώσει θεωρία.
Αρκείται να φέρνει στους άλλους στην κατάστα-
ση του αδιεξόδου, της απορίας. Περιοριζόταν στην
κριτική εξέταση των κατηγορηματικών διηγήσε-
ων και ορισμών των άλλων, σ’ ό,τι αντιφατικό και
ασυνεπές περιείχαν. Ο διάλογος είχε για τον αθη-
ναίο Σοφό την αξία του αυτοσκοπού. Η ζωή η ίδια
χωρίς τον διάλογο ήταν κενή περιεχομένου. Όπως
και «ο ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω».
Η Σωκρατική μέθοδος ήταν, ως γνωστό, η μαι-
ευτική, που σήμαινε δοκιμασία των ιδεών του συ-
νομιλητού (βασανίζειν, εξετάζειν, σκοπείν). Ο Σω-
κράτης ακολουθούσε τον τρόπο της μαίας μητέρας
του Φαιναρέτης. Βοηθούσε όσους βρίσκονταν σε
πνευματικό τοκετό να γεννήσουν, χωρίς ο ίδιος να
έχει την δύναμη του τοκετού. Βοηθούσε τα πνεύ-
ματα να γνωρίσουν το αγαθό και την ομορφιά της
ψυχής που έχουν μέσα τους, απορρίπτοντας το
εσφαλμένο και την άγνοια.
Υψίστη τεχνική για την επίτευξη του σκοπού
αυτού ήταν και η περίφημη Σωκρατική ειρωνεία.
Πολλά γράφτηκαν για τη μνημειώδη Σωκρατική
ειρωνεία. Στις καταφάσεις του συζητητού, που νό-
μιζε ότι έλεγε κάτι το σημαντικό, χωρίς να λέγει
ουσιαστικά τίποτα, ο Σωκράτης αντέτασσε συστη-
ματικά την άγνοιά του.
Ήταν όμως η ειρωνεία η προσφιλής μέθο-
δος ενός πνεύματος που έκρυβε μέσα του το δόλο
και την πονηρία ή η απόδειξη ενός μετριοπαθούς
πνεύματος, που αρνείται ειλικρινά κάθε είδους κο-
μπασμό και προσποίηση για γνώση;
Προσωπικά πιστεύομε, ότι ή Σωκρατική
άγνοιαήταν ειλικρινής και απροσποίητη. Ο πατήρ
Festugière στο
Σωκράτη
του διακρίνει δύο τρόπους
χρησιμοποίησης της ειρωνείας: Τον αθώο τρόπο,
εκείνον που δεν ξέρει πραγματικά κι επιθυμεί να
μάθει, ενώ ο δεύτερος ανήκει σ’ εκείνο που ξέρει
και προσποιείται άγνοια, για να δείξει στο συνομι-
λητή του, που ισχυρίζεται πως γνωρίζει, ότι στην
πραγματικότητα δεν γνωρίζει. Ο P. Festugière κα-
ταλήγει: «βλέπω ότι ο τρόπος του Σωκράτη ήταν
αθώος κι αυτή η μεγάλη συζήτηση που προκαλεί-
ται στους διαλόγους, προέρχεται από το γεγονός
ότι υποψιάζονται αυτή την αθωότητα... Ο Σωκρά-
της πραγματικά δεν ξέρει».
Ο Έγελος θεωρεί τη Σωκρατική ειρωνεία ως
το πρώτο μέρος της μεθόδου του Σωκράτη, δεύ-
τερο είναι η μαιευτική. Εκείνο που επεδίωκε ο
Σωκράτης ήταν να δώσει την ευκαιρία στους συ-
νομιλητές του να εκφράσουν τις αρχές και τις από-
ψεις τους. Δεν θα καταλαβαίναμε όμως καλά την
ειρωνεία του αθηναίου Σοφού, αν την θεωρούσαμε
ως ένα απλό παιδαγωγικό κανόνα. Η ικανότητα
της Σωκρατικής ειρωνείας βρίσκεται στη δύναμή
της να προκαλεί ένταση. Σ’ ένα πρώτο χρόνο απο-
γοητεύοντας κρύβει την αλήθεια και σ’ ένα δεύτε-
ρο χρόνο, την αποκαλύπτει χωρίς κανένα συμβι-
βασμό. Όπως το διαβεβαιώνει ο Αλκιβιάδης στο
Συμπόσιο
, ο Σωκράτης παίζει σε δύο πίνακες την
ίδια ώρα: παίζει με την φαινομενική του ασχήμια
(μοιάζει με Σειληνό) και την εσωτερική του ομορ-
φιά, όπως παίζει ταυτόχρονα με την άγνοια και τη
μαγεία της κρυμμένης αλήθειας.
