Eνατενίσεις
115
για να ειπωθεί, όσο και για ν’ ακουσθεί.
Ο Πλάτων δεν επεδίωξε να μας δώσει ένα συ-
στηματικό πορτραίτο του διδασκάλου του. Δεν εν-
διαφέρεται καθόλου για τις λεπτομέρειες ούτε για
τα αυθεντικά ανέκδοτα. Σκοπός του είναι η ανα-
στήλωση ενός πνεύματος που θα πρέπει να διαδο-
θεί, γιατί η κληρονομιά είναι βαρειά και αξιόλογη.
Εκείνο που ενδιαφέρει το μαθητή δεν είναι ή ανα-
παράσταση μπροστά μας του Σωκράτη, αλλά η ζω-
ντανή συνέχιση της Σωκρατικής ζωής μέσα στη
δική της ατμόσφαιρα και λογική. Αυτό δικαιώνει
και την προφητεία του Σωκράτη στην Απολογία.
Ο Σωκράτης απευθυνόμενος στους δικαστές του
λέγει ότι ο θάνατός του δεν θα σημάνει γι’ αυτούς
το τέρμα της έρευνάς του πάνω στη ζωή τους, για-
τί ο σπόρος που έριξε έχει δώσει καρπούς και νέοι
ερευνητές της ζωής θα συνεχίσουν το έργο του.
Κατ’ αυτό τον τρόπο καταλαβαίνομε γιατί ο Σω-
κράτης δεν άφησε γραπτά κείμενα και δεν έδωσε
μαθήματα. Ζήτησε η σκέψη του να μεταβιβασθεί
ζωντανή σε ζωντανά πνεύματα, που θα τη μεταφέ-
ρουν σε άλλα πνεύματα.
Τούτο σημαίνει ότι βρισκόμαστε «στο κέντρο
της Πλατωνικής φιλοσοφίας», που αναζητά να
μιμηθεί δημιουργικά το Σωκρατικό πρότυπο. Ο
Σωκράτης των διαλόγων δεν έχει βιογραφικό χα-
ρακτήρα· δεν πρόκειται για το Σωκράτη ανάμεσα
στους Αθηναίους, τους μαθητές του, την οικογέ-
νειά του, τους φίλους και αντιπάλους του· δεν εί-
ναι ο ιστορικός Σωκράτης του Ξενοφώντος.
Ο Πλατωνικός Σωκράτης είναι ο εκφραστής
των ποικίλων όψεων της Πλατωνικής φιλοσοφί-
ας. Κάθε τόσο εμφανίζεται και μια καινούργια όψη
του, όχι στη χρονολογική της αναφορά, άλλα σε
σχέση με τη φιλοσοφική προβληματική. Μόνο μια
φορά στον Φαίδωνα, σ’ ολόκληρο το Πλατωνικό
έργο, γίνεται λόγος για την πνευματική εξέλιξη
που γνώρισε ο Σωκράτης.
Ο Σωκράτης είναι η ενσάρκωση του έρωτα,
της δικαιοσύνης, της ανδρείας. Το πρόσωπό του
εξιδανικεύεται κατά ένα θαυμάσιο τρόπο, χωρίς
να χάνει τίποτα από την ανθρώπινή του παρουσία,
την πιο γνωστική ολόκληρης της αρχαιότητας.
Αλλ’ ο γραφικός Σωκράτης των πρώτων διαλόγων
(Σωκρατικών) χάνεται σιγά - σιγά όσο προχωρεί η
σκέψη του Πλάτωνος. Τα ιδιαίτερά του χαρακτη-
ριστικά μειώνονται μέσα στην αφαίρεση, για να
γίνει τελικά ένα άνομα στοΦ ί λ η β ο, που θα φύγει
οριστικά στους Ν ό μ ο υ ς.
Η εξέλιξη αυτή δείχνει ότι ο Πλάτων παραμέ-
νει πιστός στο διδάσκαλό του, ωστόσο και πιστός
στον εαυτό του· είναι ο αυθεντικός συνεχιστής
της Σωκρατικής μεθόδου, χάρη στην οποία έφτασε
στις πιο υψηλές φιλοσοφικές κατακτήσεις. Όμως,
όσο ο Σωκράτης βρίσκεται στη γνωστή του άγνοια
(πρώτοι διάλογοι), τόσο περισσότερο είναι παρών,
όσο όμως κερδίζει σε γνώση στη συνέχεια των δια-
λόγων, τόσο αποπροσωποποιείται.
Έτσι ο Πλάτων κατορθώνει να συνδέσει το
Σωκρατικό μύθο με την Ιστορία, παρουσιάζοντας
τη φιλοσοφική του διδασκαλία ως τη φυσική ανά-
πτυξη της Σωκρατικής έρευνας. Η Πολιτεία αρχί-
ζει μ’ ένα διάλογο για το δίκαιο, για να καταλήξει
στην εξέταση της ιδανικής πολιτείας. Ο Φαίδων
αρχίζει να εξετάζει τη στάση ενώπιον του θανάτου
για να καταλήξει στο θέμα της αθανασίας της ψυ-
χής. Εκείνο που ωστόσο μέχρι τέλους παραμένει
Σωκρατικό μέσα στον Πλάτωνα είναι η ειρωνεία.
Γι’ αυτό ο Σωκράτης στην Ιστορία της Φιλοσοφίας
δεν είναι μια καθορισμένη διδασκαλία, άλλα πιο
πολύ ένα παράδειγμα και μια άσκησηφιλοσοφικής
ζωής. Αύτη ήταν άλλωστε η απάντηση του Σω-
κράτη στον εκνευρισμένο Ιππία των Απομνημο-
νευμάτων του Ξενοφώντος. Ο Σωκράτης βρίσκει
πιο πειστική την πράξη από τη θεωρία. Γι’ αυτό
δεν θα δώσει ποτέ την γνώμη του: θα ελέγχει μόνο
και θα ερωτά.
Η πνευματική αυτή συμπεριφορά δικαιολο-
γείται θεωρητικά, εφόσον διατυπώνει, μ’ ένα και-
νούργιο και ριζοσπαστικό τρόπο, το φιλοσοφικό
πρόβλημα, ξεπερνώντας τη σύγκρουση και τους
ανταγωνισμούς των Προσωκρατικών συστημά-
των. ΟΣωκρατισμός αρνείται τόσο τον αφηρημένο
και αυστηρό ορθολογισμό τουΠαρμενίδη, που αρ-
νείται κάθε είδους αισθητή πραγματικότητα, όσο
και το μυστικισμό των Πυθαγορικών και Ορφι-
κών κύκλων. Ελέγχει επίσης τον ωφελιμισμό των
πολιτικών και των ρητόρων, που βρίσκουν τη θε-
ωρητική δικαίωσή τους στο σοφιστικό εμπειρισμό.
Η Σωκρατική ηθική δεν έχει κοσμολογικά ή οντο-
λογικά θεμέλια. Ο Σωκράτης κατορθώνει να συμ-
φιλιώσει το Λόγο με την πράξη, με την αναστήλω-
ση μέσα στο άτομο της εσωτερικής του ενότητας
και την αποκάλυψη του βαθύτερου εαυτού του. Ο
Αθηναίος σοφός εγκαθιδρύει τηφιλοσοφικήύπαρ-
ξη στα πλαίσια ενός ήθους, προσδίδοντας στην
ανθρώπινη ζωή, κυριαρχημένη από τα πολιτικά
πάθη, ένα ηθικό και λογικό, με την αρχαία σημα-
σία του όρου, χαρακτήρα. Χωρίς αμφιβολία, μόνο
εκείνος βρήκε τι άξιζε να του αποδοθεί ως έπαινος
ή αποζημίωση για την τεράστια αυτή προσφορά
του. «Εν Πρυτανείω σιτείσθαι», ήταν η απάντηση
του ενώπιον των δικαστών.
■
