Eνατενίσεις
113
γονότα ή τα πράγματα έχουν την αξία της κρίσης
που φέρομε γι’ αυτά. Το ύψιστο αυτό μάθημα του
Σωκρατισμού θα διατηρηθεί μέχρι το θρίαμβο του
Χριστιανισμού, από τους Στωικούς, τους Επικου-
ρείους και τους Σκεπτικούς.
Ο παραδειγματικός
θάνατος του Σωκράτη
Η Σωκρατική επανάσταση προίκισε την φι-
λοσοφία με ένα καινούργιο όπλο: το διαλεκτικό
έλεγχο. Στον Κ ρ ί τ ω να δύο θέσεις βρίσκονται σε
αντίθεση. ΟΣωκράτης θα υποστεί την ποινή του ή
θα την αποφύγει με την δραπέτευσή του; Για την
επίλυση του διλήμματος αυτού οι φίλοι και μαθη-
τές του Σωκράτη θα πρέπει, όπως ο δάσκαλός των,
να ανέβουν πιο ψηλά από τον χαοτικό κόσμο των
ανθρωπίνων εικόνων. Η άνοδος όμως του Πλατω-
νικού Κρίτωνος δεν έχει καμιά σχέση με οποια-
δήποτε μορφή φυγής. Ανεβαίνομε τόσο, ώστε να
ξανακατέβομε εκεί ακριβώς που πρέπει. Πίσω από
την αρχική ερώτηση τουΚρίτωνος ή του περί πρα-
κτέου διαλόγου, κρύβεται το πρόβλημα του πρα-
κτικού λόγου, της ίδιας της πράξης.
Προτού ακόμη ο Σωκράτης θέσει το πρόβλημα
του θανάτου ή της φυγής με διαλεκτικούς όρους,
καταρρίπτει τα επιχειρήματα του Κρίτωνος, που
τον παροτρύνει να φύγει, μιλώντας του για το
παράδειγμα της ζωής του, γνωστό στον πολύ κό-
σμο. Αν και παλαιός φίλος του Σωκράτη ο Κρίτων
φαίνεται πως λησμονεί. Ο διδάσκαλος δεν έχει κα-
μιά εμπιστοσύνη στη γνώμη των πολλών και του
πλήθους, αναφέρεται μόνο στη γνώμη του «ενός
και του επαΐοντος», σ’ ό,τι έχει σχέση με τη δικαιο-
σύνη και την αδικία, όπως και σ’ ό,τι σχετίζεται με
την αλήθεια.
Κατ’ αυτό τον τρόπο η γνώμη του πλήθους
απορρίπτεται ως εσφαλμένο κριτήριο δράσης.
Ταυτόχρονα τίθεται με τον πιο δραματικό και
παραστατικό τρόπο το ερώτημα της γνώσης της
δικαιοσύνης, της μόνης ικανής να καθορίσει την
ορθή συμπεριφορά. Έτσι ο Σωκράτης και οι φίλοι
του επικυρώνουν ξανά εκείνο που ήταν ο προη-
γούμενος φιλοσοφικός τους βίος. Εκτός, βέβαια,
αν μπροστά στο φόβο του θανάτου όλες οι αρχές
και οι διακηρύξεις γίνονται νεκρό γράμμα κι αυτό
σε διάστημα μερικών ημερών.
Ο Σωκράτης κάνει τον Κρίτωνα, κατά τη διάρ-
κεια της εξέτασης του θέματος μ’ αυτόν, να δεχτεί
ότι σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να ’ναι κανείς
άδικος με τη θέλησή του κι ότι ποτέ δεν πρέπει να
διαπράττεται το κακό ούτε να αντιδρά ο αδικού-
μενος στην αδικία. Ο ορισμός αυτός του πρακτέ-
ου οδηγεί τους δύο τραγικούς συνομιλητές στην
αμετάθετη εκλογή της αποδοχής του θανάτου. Ο
Κρίτων, εκλέγοντας την ορθή αποδοχή της Δικαι-
οσύνης, είναι ωστόσο υποχρεωμένος να κάνει μια
μεταστροφή.
Η ανάγκη αυτή της μεταστροφής συνιστά την
ίδια την ουσία της διαλεκτικής. Πρόκειται για μια
αδιάλειπτη άσκηση, αφού η πράξη είναι μια συνε-
χής εκλογή. Στην αρχή οι δύο θέσεις, της αποδο-
χής του θανάτου ή της απόδρασης, ήταν ίσες μετα-
ξύ των. Η κριτική όμως εξέταση των δύο θέσεων,
μέσα στην προοπτική του καλύτερου, σύμφωνα
με το αληθινό και το δίκαιο, οδηγεί αναπόφευκτα
στην εκλογή της αποδοχής της αδικίας.
Μια τέτοια πνευματική συνέπεια προϋποθέ-
τει ανύψωση του πνεύματος, γεγονός που εκπρο-
σωπείται από την προσωποποίηση των Νόμων. Η
υποτιθέμενη εμφάνιση των Νόμων σ’ ένα Σωκρά-
τη δραπέτη είναι μια πραγματική θρησκευτική
επωδή, που ενεργεί μέσω της διαλεκτικής οδού.
Εχομε την εντύπωση ότι ο από μηχανής θεός κα-
τέρχεται πάνω στη σκηνή, για να δώσει τη λύση
και να επαινέσει την πόλη και την νομοθεσία της.
Τότε ο Σωκράτης θα αρνηθεί να υποσκελίσει τη
θεία θέληση, που εκφράζεται αυτή τη φορά από
την ίδια την Πόλη και τους Νόμους θεοποιημέ-
νους. Παραμένει πιστός στο «νόμιμον».
Πώς όμως εξηγείται ιστορικά η καταδίκη του
Σωκράτη; Γνωρίζομε ότι ο διδάσκαλος κατηγορή-
θηκε για διαφθορά των νέων, για αθεΐα και για ει-
σαγωγή «καινών δαιμονίων». Το 399 π.Χ., όταν ο
Μέλιτος παρουσιάστηκε ενώπιον του υπευθύνου
για τις θρησκευτικές υποθέσεις άρχοντος - βασιλέ-
ως, η γραφή διετύπωνε εναντίον του Σωκράτη τις
πιο πάνω φοβερές κατηγορίες.
Ο Σωκράτης, παιδαγωγός και φιλόσοφος, εί-
χεν εκληφθεί ως ένας από τους άθεους Ίωνες και
σοφιστές, που, κατά κάποιο τρόπο, δίδασκαν μια
μορφή ανηθικότητας. Χωρίς αμφιβολία ο Αριστο-
φάνης στις Νεφέλες ευνόησε αυτή την σύγχυση.
Η καταδίκη όμως και ο θάνατος του Σωκράτη ερ-
μηνεύονται κυρίως με την πολιτική αιτιολόγηση,
που μας αποκαλύπτουν ο Θουκυδίδης και ο Ξενο-
φών. Μετά τα δοξασμένα χρόνια που ακολούθησαν
τη νίκη των Αθηναίων κατά τωνΠερσών, η Αθήνα
γνώρισε πολλές καταστροφές, που οδήγησαν στην
κατάρρευση της παλαιάς ηθικής, οικονομικής
και πολιτικής τάξης. Μερικοί φίλοι του Σωκράτη
έλαβαν δυστυχώς μέρος στην οδυνηρή αυτή εξέ-
λιξη του πεπρωμένου των Αθηνών. Ο Αλκιβιάδης
