Eνατενίσεις
121
τας του Υιού από τον ίδιο τον Καρλομάγνο και το
γερμανικό φύλο των Φράγκων
3
. Οι Λατίνοι έψαλ-
λαν επισήμως το “Πιστεύω” με την προσθήκη του
Filioque στην ενθρόνιση του Άγιου Ρωμαίου Αυ-
τοκράτορα Ερρίκου του Β
’
το 1014, ενώ στις αρχές
του δέκατου αιώνα ο Πατριάρχης Κωνσταντινού-
πολης Νικόλαος ο Μυστικός (901- 907) αρνήθηκε
να αναγνωρίσει τον Πάπα Χριστόφορο (903- 904),
επειδή ο τελευταίος προσέθεσε το Filioque σε συ-
στατική του επιστολή προς τον Θρόνο της Βασι-
λεύουσας
4
. Κλείνοντας αυτήν την εισαγωγική πα-
ράγραφο σχετικά με τον όρο του Filioque αναφέ-
ρουμε ότι το λεγόμενο “σχίσμα των δύο Σεργίων”
αποτελεί για τον Runciman την οριστική ρήξη
μεταξύ των δύο Εκκλησιών
5
, καθώς η δογματική
απόσταση Ανατολής και Δύσης ήταν πλέον μεγά-
λη, ενώ, ο όποιος νεολογισμός που αβάσιμα υιοθε-
τείται δίχως τη συγκατάθεση μίας Οικουμενικής
Συνόδου, αποτελούσε, κυρίως για τους Ανατολι-
κούς, αιτία αίρεσης και σχίσματος
6
.
Οι Δυτικοί ισχυρίζονται ότι η απαρχή του
όρου εμφιλοχωρεί στα γραπτά του μέγιστου Πατέ-
ρα της εκκλησιαστικής παράδοσής τους, του Ιερού
Αυγουστίνου
7
. Παρόλο που η επίσημη δογματική
εμφάνιση του Filioque εισέρχεται στην ιστορία
των δογμάτων αρκετούς αιώνες μετά το θάνατο
του Ιερού Αυγουστίνου, οι Δυτικοί αρέσκονται να
αποδίδουν την πατρότητα του όρου στον εν λόγω
θεολόγο, κάτι που, κατά την εκτίμησή μας, αποτε-
λεί περισσότερο κίνηση κύρους, παρά πραγματι-
κότητα.
Είναι αλήθεια πως αυτή η απόδοση δεν είναι
αβάσιμη και αστήρικτη. Όπως παρακάτω θα δια-
πιστώσουμε, ο Δυτικός Πατέρας ενέχει στη θεολο-
γία του τις απαρχές του Filioque. Οι αναφορές του
όμως δεν έλαβαν χώρα σε μία συστηματική και
απαραίτητη για την εποχή του ανάγκη δογματι-
κής γνωμάτευσης σχετικά με την εκπόρευση του
ΑγίουΠνεύματος. Τα αποσπάσματα είναι σποραδι-
κά και αν λάβουμε υπόψη και τη μη διακεκριμένη
και ασαφή ενδοτριαδολογική αΐδια σχέση των θεί-
ων προσώπων και της εν χρόνω οικονομίας που δι-
Ουσιαστικά όμως προβάλλεται από τον Κάρολο τοΜέγα» […]
«Ο ίδιος ο Κάρολος προσπάθησε να επιβάλλει την προσθήκη
του Filioque στο σύμβολο της Πίστεως της Νικαίας σε τρεις
συνόδους: Της Φραγκφούρτης (794), Cividade (797), και της
συνόδου του Ακυϊσγράνου (Aachen) το 809, οι οποίες και την
αποδέχτηκαν». Για την ιστορική πορεία του Filioque βλ. και
Ι. Καρμίρης, Δογματική, Αθήναι 1995, σελ. 141- 142. Πρβλ.
Ν. Α. Ματσούκας, Δογματική και συμβολική θεολογία Β’.
Έκθεση της ορθόδοξης πίστης σε αντιπαράθεση με τη δυτική
χριστιανοσύνη, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη2001, 130- 133.
3
Ομεγάλος ιστορικός της μεσαιωνικής εποχής S. Runciman
γράφει ότι το Filioque αποτελεί ιστορικά το θρίαμβο της γερ-
μανικής θεολογίας στο Χριστιανισμό. Συγκεκριμένα δια-
βάζουμε: «Ο θρίαμβος της γερμανικής θεολογίας σήμαινε
την προσθήκη της λέξης Filioque στο Σύμβολο της Πίστεως.
Οι Πατέρες της Κωνσταντινουπόλεως είχαν διακηρύξει ότι
το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται εκ του Πατρός. Αλλά, εδώ και
πολλούς αιώνες, υπήρχαν Εκκλησίες στη Δύση όπου είχε
καλλιεργηθεί η πεποίθηση ότι ήταν ορθότερο να ειπωθεί ότι
η εκπόρευση ήταν από τον Πατέρα και τον Υιό. Φαίνεται ότι
η προσθήκη έκανε την εμφάνισή της στην Ισπανία, κατά τη
διάρκεια των ερίδων ανάμεσα στους Ισπανούς Καθολικούς
και τους Αρείους [αρειανόφρονες] Βησιγότθους. Προσετέθη
στο επονομαζόμενο Αθανασιανό Σύμβολο, που διατύπωσαν
οι Ισπανοί τον έβδομο αιώνα. Και όταν, λίγο αργότερα, υιο-
θέτησαν το Σύμβολο της Νίκαια-Κωνσταντινουπόλεως, δια-
τήρησαν τη λέξη. Από την Ισπανία, η λέξη “ταξίδεψε” ως την
Καρολίγγεια Αυλή και βρήκε ένθερμο υποστηρικτή στο πρό-
σωπο του Καρόλου του Μεγάλου, ο οποίος επιχείρησε να την
επιβάλλει στον Πάπα» (S. Runciman, Δύση και Ανατολή σε
Σχίσμα (μτφρ. Χ. Μακρόπουλου), εκδ. Εν πλω, Αθήνα 2008,
σελ. 50- 51).
4
Βλ. S. Runciman, όπ. παρ., σελ. 51, σημείωση 36: «Η Σύ-
νοδος της Φρανκφούρτης (794) υιοθέτησε τη διατύπωση [του
Filioque], και άσκησε κριτική στον Πατριάρχη Κωνσταντι-
νουπόλεως Ταράσιο επειδή χρησιμοποιούσε τη διατύπωση
per Filium». Πρβλ. όπ. παρ., σελ. 52: «Η αναβίωση των γερ-
μανικών επιρροών στη Ρώμη κατά τον ύστερο δέκατο αιώνα
σήμαιναν την εκεί επανεμφάνιση του Filioque, του οποίου η
προσθήκη σταδιακά έγινε δεκτή ως μέρος του επίσημου δόγ-
ματος. Γνωρίζουμε ότι η λέξη συμπεριελήφθη στο “Πιστεύω”
το οποίο εψάλη επισήμως κατά την ενθρόνιση του Αυτοκρά-
τορα Ερρίκου ΙΙ, το 1014». Επίσης όπ. παρ., σελ. 52, σημείω-
ση 41: «Ο Χαρτοφύλακας Νικήτας ισχυρίζεται ότι ο Πάπας
Χριστόφορος (903- 904) προσέθεσε το Filioque στο Σύμβολο,
στη Συστατική Επιστολή του προς τον Νικόλαο Μυστικό, ο
οποίος, για το λόγο αυτό, αρνήθηκε να τον αναγνωρίσει».
5
Βλ. S. Runciman, όπ. παρ., σελ. 55: «Εάν θελήσουμε να χρο-
νολογήσουμε το τελικό σχίσμα μεταξύ Ρώμης και Κωνστα-
ντινούπολης από την τελευταία μνημόνευση ενός Ρωμαίου
Πάπα στα δίπτυχα της Κωνσταντινούπολης, τότε το σχίσμα
έλαβε χώρα το 1009» [“Σχίσμα των δύο Σεργίων”. Πρόκει-
ται για τη ρήξη στις σχέσεις μεταξύ του Πατριάρχη Σέργιου
Β’ (999- 1019) και του Πάπα Σέργιου IV (1009- 1012). Για
έναν πλήρη κατάλογο αναφορικά με ηγεμόνες και εκκλησι-
αστικούς προκαθήμενους βλ. Α. Παυλίδης, ΗΚωνσταντίνου
Πόλις και σύντομη ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας,
εκδ. Φιλόκυπρος, Λευκωσία 2005, τόμος Β’, σελ. 307- 325
(σ.τ.σ.)].
6
Βλ. S. Runciman, όπ. παρ., σελ. 54- 55: «Το “Πιστεύω” είχε
προκύψει από μία Οικουμενική Σύνοδο, που αποτελούσε
για τους Ανατολικούς τη μόνη θεόπνευστη επί δογματικών
ζητημάτων εξουσία. Προσθήκη στο Σύμβολο της Πίστης
σήμαινε αμφισβήτηση της αυθεντίας και της θεοπνευστίας
των Πατέρων της Εκκλησίας. Μόνο μία άλλη Οικουμενική
Σύνοδος είχε το δικαίωμα, όχι βεβαίως να αλλοιώσει, αλλά
να εξειδικεύσει και να επεξηγήσει τις αποφάσεις στις οποίες
είχε καταλήξει μία προηγούμενη Σύνοδος. Εάν οι Δυτικές
Εκκλησίες αλλοίωναν μονομερώς το “Πιστεύω” των Συνό-
δων, θα έπρεπε αυτομάτως να θεωρηθεί ότι έχουν περιπέσει
σε αίρεση».
7
Aurelius Augustinus, (13 Νοεμβρίου 354 - 28 Αυγούστου
