124
Eνατενίσεις
πραγματικότητα σηματοδοτούν μία Αρχή
19
:
«Προς
αλλήλους δ’ εν τη Τριάδι ει ο γεννών προς το γεννώ-
μενον Αρχή εστίν, ο Πατήρ προς τον Υιόν Αρχή εστί.
Γεγέννηκε γαρ αυτόν. Πότερον δε και προς το Πνεύ-
μα το Άγιον Αρχή εστίν ο Πατήρ, επειδή είρηται: Εκ
του Πατρός εκπορεύεται, ου μικρά ζήτησις εστιν»
[…]
«Και ούτω το Πνεύμα το Άγιον ου μόνον του Πατρός
και του Υιού των δεδωκότων, αλλά δή και ημέτερον
λέγεται των ειληφότων, ώσπερ δη λέγεται του Κυρί-
ου η Σωτηρία, ότι δίδωσι την Σωτηρίαν, η αυτή δε
και ημών Σωτηρία των ειληφότων εστί»
20
. ΟΠατήρ
και ο Υιός αποτελούν μεν “Αρχές” αναφορικά με το
πώς τους προσεγγίζουμε στη θεότητα, αλλά προς
το Άγιο Πνεύμα λογίζονται μία Αρχή. Παραλλή-
λως τόσο ο Πατήρ και ο Υιός, όσο το Άγιο Πνεύμα,
αποτελούν μαζί μία Αρχή απέναντι στην κτίση,
καθώς ένας είναι ο Θεός στην ουσία του:
«Ομολο-
γητέον τον Πατέρα και τον Υιόν Αρχήν είναι του Αγί-
ου Πνεύματος, ου δύο Αρχάς, αλλ’ ως ο Πατήρ και ο
Υιός είς Θεός και προς την κτίσιν αναφορικώς είς
δημιουργός και είς Κύριος, ούτως αναφορικώς προς
το Πνεύμα το Άγιον μία Αρχή. Προς δε την κτίσιν ο
Πατήρ και ο υιός και το Πνεύμα το Άγιον μία Αρχή,
ώσπερ είς δημιουργός ο Κύριος»
21
. Ο Αυγουστίνος,
λοιπόν, αναγνωρίζει δύο Αρχές (Πατήρ και Υιός),
οι οποίες είναι μία Αρχή (λόγω ίδιας ουσίας) προς
το ΆγιοΠνεύμα, ενώ ενδοκοσμικά και ως προς την
κτίση οι τρεις Αρχές των τριών Προσώπων του
Θεού (Πατήρ- Υιός- Άγιο Πνεύμα) λογίζονται ως
μία Αρχή ενός Θεού:
«Και Αρχή δε λέγεται ο Υιός.
Ειπόντων γάρ προς αυτόν: “Σύ τις εί;” απεκρίνατο:
Η Αρχή, ήτις και λαλώ υμίν. Αλλ’ άρα μη του Πα-
τρός Αρχή; Δημιουργόν γάρ εαυτόν δείξαι ηθέλησεν
εαυτόν ειπών είναι Αρχήν, ώσπερ και ο Πατήρ Αρχή
της κτίσεώς εστιν, ότι δή εξ αυτού τα πάντα. Και γάρ
και ο κτίστης αναφορικώς λέγεται προς την κτίσιν,
ώσπερ ο δεσπότης προς τον δούλον. Και διά τούτο λέ-
γοντες και τον Πατέρα Αρχήν και τον Υιόν Αρχήν, ου
δύο Αρχάς της κτίσεως λέγομεν. Ο γαρ Πατήρ και ο
Υιός ομού προς την κτίσιν μία εστίν Αρχή, ώσπερ είς
κτίστης και είς Θεός»
[… ]
«Ου δυνάμεθα [δε] αρνή-
σασθαι και το Πνεύμα το Άγιον μη ορθώς λέγεσθαι
Αρχήν»
22
.
Έχοντας, λοιπόν, κατά νου α) τη δυσδιάκριτη
εν χρόνω πέμψη του Αγίου Πνεύματος δια του
Υιού με βάση την ενδοψυχική μας προτύπωση της
Τριάδας ως κατ’ εικόνα και β) τη διδασκαλία περί
δύο Αρχών στην ενδότριαδολογική σχέση των
Προσώπων αλλά και την μία ουσιαστική Αρχή της
θεότητας τόσο προς το Άγιο Πνεύμα όσο προς την
κτίση, οι αναφορές του Αυγουστίνου στο «εκ του
Υιού» ερμηνεύονται με τρόπο σχετικό. Με βάση τα
παραπάνω αντιμετωπίζουμε με μάτι διαφορετικό
τις αναφορές του στο «εκ του Υιού»:
«Συμφώνως
προς τα ανωτέρω, όταν ομιλούμεν περί του Θεού,
δεν πρέπει να ομιλούμεν περί των δύο ή των τριών
Αρχών, όπως δεν μας επιτρέπεται να κάμνωμεν
λόγον περί δύο ή τριών θεών, μολονότι, ομιλούντες
περί εκάστου προσώπου είτε περί του Πατρός είτε
περί του Υιού είτε περί του Αγίου Πνεύματος, ομο-
λογούμεν, επίσης ότι έκαστον εξ αυτών είναι Θεός,
αλλ’ αποκρούοντες τον ισχυρισμόν των αιρετικών
Σαβελλιανών, ότι ο Πατήρ είναι αυτός ούτος ο Υιός,
το δε Άγιον Πνεύμα αυτός ούτος ο Πατήρ και ο Υιός.
Δι’ ημάς ο Πατήρ είναι ο Πατήρ του Υιού, ο Υιός ο
Υιός του Πατρός, το δε Άγιον Πνεύμα του Πατρός
και του Υιού, το οποίον δεν είναι ούτε ο Πατήρ, ούτε ο
Υιός. Κατά ταύτα ευλόγως λέγεται, ότι μόνον η Αρχή
αποκαθαίρει τον άνθρωπον, μολονότι οι φιλόσοφοι
ούτοι [οι νεοπλατωνικοί] ωμίλησαν περί Αρχών εις
τον πληθυντικόν»
23
. Το Filioque με τις παραπάνω
πάντα προϋποθέσεις απαντά σε πολλά χωρία της
στίνος] σημειώνει κατά ρητό τρόπο πως μονάχα ο Πατέρας
είναι η Αρχή ολόκληρης της θεότητας: totius divinitatiο, vel
si melius dicitur, deitatis principiumpater est».
19
Βλ. Ι. Πηλιλής, όπ. παρ., σελ. 266: «[Για τον Ιερό Αυγου-
στίνο] Το Άγιον Πνεύμα εκπορεύεται υπό του Πατρός και του
Υιού, ως εκ μιάς και μοναδικής Αρχής, αλλ’ υπό την Αρχήν
“principalitar” από τον Πατέρα, διότι οΠατήρ ο οποίος είναι
η “Αρχή της θεότητος” έχει παραχωρήσει την εκπόρευσιν εις
τον Υιόν όπως εκπηγάση το Άγιον Πνεύμα. Το Άγιον Πνεύμα
εκπορεύεται ως Αγάπη και, ούτω, δεν γεννάται, καθ’ όσον εί-
ναι πρόσφορον του αγαπάν και ουχί να είναι μία εικών αλλά
μία κλίσις, ένα δώρον, και μία κοινωνία».
20
Ι. Αυγουστίνος, Περί Τριάδος, …, τόμος Α’, βιβλίο 5, ιδ’,
σελ. 375.
21
Ι. Αυγουστίνος, Περί Τριάδος, …, τόμος Α’, βιβλίο 5, ιδ’,
σελ. 377.
22
Ι. Αυγουστίνος, Περί Τριάδος, …, τόμος Α’, βιβλίο 5, ιγ’,
σελ. 373.
23
Ι. Αυγουστίνος, Η Πολιτεία του Θεού (De Civitate Dei),
μτφρ. Α. Δαλέζιου, Αθήνα 1954, τόμος Α’, βιβλίο 9, κδ’, σελ.
257- 258. Το απόσπασμα λίγο παρακάτω συνεχίζει ως εξής:
«Δεν ήθελε εννοήση [ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πορφύ-
