110
Eνατενίσεις
Ο Σωκράτης πίστευε πως από τη φύση οι άν-
θρωποι έχουν μια ίση δυνατότητα προς την αρετή.
Στη φύση όμως θα πρέπει να προστεθούν η άσκη-
ση και η παιδεία. Στην αρχαιοελληνική διάκριση
Νόμου και Φύσης ο Σωκράτης θα εκλέξει το Νόμο
για τους παραπάνω ακριβώς λόγους. Γιατί για το
διδάσκαλο νόμος δεν είναι τίποτε άλλο παρά η
συμμόρφωση προς τη σοφία, την ουσία της ψυ-
χής. Ψυχή, σοφία, επιστήμη, αρετή είναι στη Σω-
κρατική γλώσσα όροι ταυτόσημοι. Εκφράζουν την
ανώτερη πραγματικότητα στην εσωτερική ενότη-
τα του ίδιου του προσώπου, προσφέροντάς του την
ευδαιμονία.
Η Σωκρατική όμως ηθική, επειδή είναι πρα-
κτικός λόγος, έχει τις κοινωνικές της διαστάσεις.
Σημαίνει ενασχόληση με την πολιτική και τα κοι-
νά, κάτι που θυμίζει τον ξεχωριστό τόνο της ζωής
του Αθηναίου. Γι’ αυτό η Σωκρατική φιλοσοφία
της ηθικής πράξης και της πολιτικής εφαρμογής
είναι κάθοδος της φιλοσοφίας από τον ουρανό των
Μιλησίων στη γη της Αθηναϊκής Αγοράς. Πρόκει-
ται για ένα καινούργιο προσανατολισμό, που θα δι-
αδραματίσει τεράστιο ρόλο στην εξέλιξη της δυτι-
κής σκέψης. Μόνο οι άνθρωποι, ως πολιτικά όντα,
ενδιαφέρουν το στοχαστή.
Η πολιτική ζωή όμως απαιτεί μιάν αναγκαία
προπαρασκευή και κάποτε ειδική γνώση. Τούτο
σημαίνει να δοθεί ουσία και περιεχόμενο στη φι-
λοσοφική άσκηση, προσφέροντας την ίδια τη ζωή
του φιλοσόφου ως ύψιστο μάθημα και παράδειγ-
μα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Σωκράτης
δεν έμεινε ποτέ ένας απλός θεωρητικός ή διαλεκτι-
κός. Τούτο φαίνεται και από την επίδραση που κα-
τόρθωσε να ασκήσει σε τόσο διαφορετικά πνεύμα-
τα, όπως εκείνο του Αντισθένη, του Ξενοφώντος,
του Αριστίππου, του Πλάτωνος. Φαίνεται επίσης
από τη γοητεία που άσκησε στο ακροατήριο της
Αθηναϊκής νεολαίας. Τα λόγια του Αλκιβιάδη στο
τέλος του
Συμποσίου
είναι ενδεικτικά της πνευ-
ματικής μαγείας που είχε ο Σωκράτης πάνω στους
νέους και τους συγχρόνους του. Στην προσωπο-
γραφία που κάνει ο Αλκιβιάδης του διδασκάλου δι-
αφαίνεται ότι πάνω από τη φαινομενική ασχήμια
του Σειληνού Σωκράτη κρύβεται η θεία εσωτερι-
κή ομορφιά. Ο Αλκιβιάδης νοιώθει έκσταση στους
λόγους και την παρουσία του Σωκράτη, νιώθει να
δονείται ολόκληρος, πολλές φορές μέχρι δακρύων.
Το ίδιο συμβαίνει και σε άλλους όταν συναναστρέ-
φονται τον διδάσκαλο. Ο Αλκιβιάδης, βλέποντας
το σοφό, αισθάνεται ντροπή για τον εαυτό του,
δυσκολεύεται, έχει μπροστά του το ζωντανό λόγο
ως ύψιστο κριτήριο συμπεριφοράς. Η αξιολόγηση
αυτή είναι μοναδική σ’ όλη την αρχαιότητα. Πρό-
κειται για την αναγνώριση της ίδιας της φτώχειας
του ανθρώπου μπροστά στο μεγάλο μάγο της ψυ-
χής, μπροστά στη θεία ενσάρκωση.
Oι Σωκρατικές εκστάσεις
Ο Σωκράτης έπεφτε συχνά σε έκσταση, προ-
σευχόταν και βρισκόταν σε ενατένιση. Κατά τη δι-
άρκεια της πολιορκίας της Ποτίδαιας, όπου έλαβε
μέρος ως οπλίτης το 430 π.Χ. και διακρίθηκε για
τηνψυχραιμία του, ένα ολόκληρο εικοσιτετράωρο
στάθηκε, χωρίς να σκεφτεί το κρύο ή την πείνα, όρ-
θιος και ακίνητος, βυθισμένος στους διαλογισμούς
του. Το ίδιο του συνέβαινε και στην Αθήνα. Ξαφ-
νικά σταματούσε στο δρόμο και παρέμενε ακίνη-
τος μέσα στους στοχασμούς του, ξεχνώντας συχνά
την ώρα και τις συναντήσεις του και πολλές φορές
έφτανε μέχρι αργά την αυγή, όπου έκανε και την
προσευχή του προς τονΉλιο. Το
Συμπόσιο
ομιλεί
για το Σωκράτη «προσέχοντα τον νούν κατά την
οδόν». Σε τέτοιες περιπτώσεις οι σύντροφοί του το
καλύτερο που είχαν να κάνουν ήταν να τον αφή-
νουν ήσυχο, γιατί οι πνευματικές αυτές απουσίες
μπορούσαν να κρατήσουν πολύ!
Στις
Νεφέλες
ο Αριστοφάνης κάνει λόγο για τις
ασκήσεις διαλογισμού και τις μερικές συμβουλές
που δίνει ο Σωκράτης στο Στρεψιάδη, «κατακλι-
νείς δευρί» και «εκφρόντισον». Το ίδιο συμβαίνει
και με το χορό, ο οποίος συμβουλεύει το Στρεψιά-
δη με ακρίβεια και συνοχή στη διαλογιστική ερ-
γασία και συγκέντρωση, γεγονότα που δείχνουν
την ύπαρξη ορισμένων θεωριών περί διαλογισμού
κατά τη στιγμή που έγραψε ο Αριστοφάνης. Οι εκ-
φράσεις αυτές μπορούν να μας οδηγήσουν πιο μα-
κρυά. Στο
Φαίδωνα
την ίδια σχεδόν μέθοδο εσωτε-
ρικής συγκέντρωσης συμβουλεύει ο Πλάτων στο
φιλόσοφο, για να φτάσει στον κόσμο των ιδεών. Με
τη βοήθεια της φιλοσοφίας, η ψυχή συσπειρού-
ται γύρω από τον εαυτό της, με σκοπό να έρθει σε
επικοινωνία και μέθεξη με το ίδιο το ον. Η εσω-
τερική συγκέντρωση της ψυχής στον πυρήνα της
σημαίνει απομάκρυνση από τον εξωτερικό κόσμο
των αισθήσεων και της ύλης. Ο εξαγνισμός και η
αποκοπή αυτή επιτρέπουν στο όμμα της ψυχής να
ατενίσει τα αιώνια πρότυπα. Αυτός ωστόσο είναι
και ο ρόλος της φιλοσοφίας. Άσκηση θανάτου των
αισθητών και ανάσταση στο νοητό κόσμο .
Αν όμως συγκρίνομε τις μαρτυρίες του Συμπο-
σίου, τις παραινέσεις του Φαίδωνος και την πα-
ρωδία των
Νεφελών
, θα βλέπαμε το σοφό, όπως οι
