Eνατενίσεις
95
Ὅμως στὴ λειτουργικὴ πράξη τῶν βυζα-
ντινῶν οἱ διακόνισσες δὲν ἦταν οἱ μόνες ποὺ
κοινωνοῦσαν ἐντὸς τοῦ βήματος. Ἡ δυνατότητα
παρείχετο καὶ στὶς αὐτοκράτειρες, οἱ ὁποῖες σὲ
κάποιες περιπτώσεις κοινωνοῦσαν ὅπως καὶ οἱ
αὐτοκράτορες ἐντὸς τοῦ ἱ. βήματος. Ἐνδεικτικὰ
ἡ αὐγούστα ἁγία Πουλχερία (399-453) (μνήμη
17 Φεβρουαρίου) ζήτησε ἀπὸ τὸν πατριάρχη Σι-
σίννιοΑ΄ (426-427) νὰ μετέχει στὴ θ. εὐχαριστία
κατὰ τὴν ἑορτὴ τοῦ πάσχα ἐντὸς τοῦ θυσιαστη-
ρίου καὶ ἐξασφάλισε τὴ δυνατότητα. Ὅμως ὁ
διάδοχός του Νεστόριος (428-431) τὴν ἐμπόδισε
νὰκοινωνεῖ ἔτσι. Ἡαὐγούστα τότεπροσπάθησε
νὰ στηρίξει θεολογικὰ τὸ αἴτημά της, λέγοντας
ὅτι αὐτή, ὡς αὐγούστα, εἶναι τύπος τῆς Θεοτό-
κου, ποὺ ἦταν ἡ μοναδικὴ γυναίκα ποὺ εἰσῆλθε
στὰἍγια τῶν ἁγίων
31
, ὅπως καὶ ὁ αὐτοκράτορας
εἶναι τύπος τοῦ βασιλέως Χριστοῦ.
Αὐτὴ ἡ τάξη, οἱ διακόνισσες νὰ ἔχουν τὸ
ρόλο ποὺ περιγράψαμε παραπάνω, ἴσχυε γιὰ
πολλοὺςαἰῶνες. Τὸ «τάγμα» τῶν διακονισσῶν τί-
μησαν ἐξέχουσες μορφὲς ἁγίων γυναικῶν, ὅπως
π.χ. ἡ Ὀλυμπιάδα (4
ος
-5
ος
αἰ., μνήμη 25 Ἰουλίου),
ἡ Δομνίκη (5
ος
αἰ., μνήμη 8 Ἰανουαρίου), ἡ Εἰρή-
νη Χρυσοβαλάντου (9
ος
-10
ος
αἰ., μνήμη 28 Ἰουλί-
ου) κ.ἄλ.
Οἱ διακόνισσες ἀρχικὰ εἶχαν τὴν ὑποχρέ-
ωση νὰ βοηθοῦν στὶς βαπτίσεις τῶν ἐνηλίκων
γυναικῶν, στὴν πορεία ὅμως τοῦ χρόνου, ἰδίως
μετὰ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ νηπιοβαπτισμοῦ, περι-
ορίσθηκε τὸ εὖρος τῶν καθηκόντων τους, κατὰ
συνέπεια καὶ ἡ ἀριθμητική τους παρουσία στὴν
ἐνοριακὴ λειτουργικὴ ζωή. Ἔτσι πλέον ὁ θεσμὸς
ἀπαντᾶται κυρίως στὸν μοναχισμό, μὲ τὴν ἡγου-
μένη νὰ λαμβάνει σχεδὸν πάντοτε τὴ χειροτονία
τῆς διακόνισσας. Ἀναφέρω δύο-τρία χαρακτη-
ριστικὰ χωρία ἀπὸ ἁγιολογικὲς πηγές.
Ὁ Νεκτάριος Κωνσταντινουπόλεως «τὸ ἱε-
ρατικὸν σχῆμα τῆς ἐν Χριστῷ διακονίας δίδωσιν
αὐτῇ (τῇ ὁσίᾳ Δομνίκῃ), προεστῶσαν καταστή-
σας αὐτὴν πασῶν τῶν προσερχομένων ψυχῶν
σώζεσθαι διὰ τῆς ἐν τῇ μονῇ»
32
διαβιώσεως. Ἀνά-
λογη πράξη ἀναφέρεται καὶ στὸν Βίο τῆς ὁσίας
Εἰρήνης Χρυσοβαλάντου (
BHG
952):
«Εὐθὺς οὖν
μηδὲν μελλήσας ὁ πατριάρχης (Μεθόδιος Κωνστα-
ντινουπόλεως) ἀναστὰς τοῦ θρόνου καὶ θυμιατή-
ριον αἰτήσας βαλών τε θυμίαμα καὶ τὸν Θεὸν εὐλο-
γήσας ὑμνῳδίας τε προσφόρου πρῶτος ἀρξάμενος,
διάκονον τῆς μεγάλης Ἐκκλησίας πρῶτον χειροτο-
νεῖ τὴν Εἰρήνην –ᾔδη γὰρ τῷ ἐν αὐτῷ πνεύματι τὴν
αὐτῆς καθαρότητα– καὶ μετὰ τοῦτο καὶ τὴν τῆς
ἡγουμενίας ἐπιτίθησι σφραγίδα»
33
. Ἡ ἴδια πρά-
ξη ἐφαρμόσθηκε καὶ στὴ χειροτονία τῆς πολὺ
γνωστῆς διακόνου καὶ ἡγουμένης ὁσίας Ὀλυ-
μπιάδος, καθὼς καὶ σὲ αὐτὴ τῆς διαδόχου της
στὴν ἡγουμενίαἘλισανθίας:
«Προχειρίζεται μετὰ
τὴν τελευτὴν τῆς ὁσίας ἡγουμένη τῆς ἁγίας ἐκείνης
τοῦ Χριστοῦ ποίμνης ἡ … θεοφιλεστάτη Ἐλισανθία
ἡ διάκονος, ἡ αὐτῆς συγγενίς, ἀπαράλλακτον πά-
ντα τὸν κανόνα, ὃν παρέλαβεν ὑπὸ τῆς ὁσίας καὶ
μακαρίας ἐκείνης ψυχῆς καὶ πάσας τὰς ἀρετὰς
αὐτῆς βαδίσασα»
34
.
Θὰ πρέπει ἐν προκειμένῳ συναφῶς νὰ ὑπο-
γραμμισθεῖ ὅτι ἡ ἡγουμένη διακόνισσα εἶχε τὴ
δυνατότητα νὰ ἀναδέχεται τὶς μοναχές, ἐντάσ-
σοντάς τες διὰ τῆς κουρᾶς στὴ μοναστικὴ ἀδελ-
φότητα. Ἡ Εὐγενία Ζούκοβα
35
ἔχει ἤδη ἐπιση-
μάνει μέσα ἀπὸ τὶς ἁγιολογικὲς πηγὲς ὅτι τὸ
σχῆμα τὸ ἔδιδε στὶς μοναχὲς ἡ ἡγουμένη, ἔπειτα
ἀπὸ μία εὐχὴ ἢ ἀκολουθία ποὺ τελοῦσε ἡ ἴδια.
Στὸν Βίο τῆς ἁγίας Εὐπραξίας (5
ος
αἰ., μνήμη
24 Ἰουλίου) (
BHG
631) λέγονται π.χ. χαρακτη-
ριστικὰ τὰ ἑξῆς: «Τῇ οὖν ἐπαύριον λαβοῦσα ἡ
διάκονος τὴν Εὐπραξίαν εἰσφέρει αὐτὴν ἐν τῷ
εὐκτηρίῳ καὶ εὐξαμένη αὐτὴ περιέβαλεν αὐτῇ
τὸ μοναχικὸν σχῆμα»
36
. Στὸν
Βίο
τῆς ὁσίας Μα-
τρώνας (5ος-6ος αἰ., μνήμη 9 Νοεμβρίου) (
BHG
1221) ἀναφέρεται ὅτι ἡ ὁσία ἔλαβε τὸ σχῆμα
ἀπὸ τὸν Βασιανὸ σὲ μία τάξη ἀκολουθίας ποὺ
ὁ ἴδιος καθόρισε. Στὴ συνέχεια τὸ ἴδιο ἐφήρμοζε
καὶ ἡ ἴδια στὸ μοναστήρι της.
«… ὃν γὰρ τρόπον
ἀποταξαμένη ἡ ὁσιωτάτη Ματρῶνα ἠξιώθη λα-
βεῖν παρὰ τοῦ ἁγίου γέροντος τὸ τοῦ μονάζοντος
σχῆμα, τῷ αὐτῷ τρόπῳ καὶ αὐτῇ ταῖς προσιούσαις
αὐτῇ ἔχεινπαρέχουσα…»
37
. «…καὶ ὥσπερ ὁ ὁσιώτα-
τος Βασιανὸς μετὰ πολὺν χρόνον καὶ μετὰ πολλῆς
τῆς δοκιμασίας ἐπετίθει χεῖρα οἷς ἐπετίθει, οὕτως
VI, The Communion, Thanksgiving, and Concluding
Rites, Ρώμη 2008, σ. 80 ἑξ. Γιὰ τὰ κανονικὰ ζητήματα τῆς
θ. εὐχαριστίας βλ. ΧΡΥΣ. ΝΑΣΣΗ, Ἡτελεσιουργία τοῦ μυ-
στηρίου τῆς Εὐχαριστίας, Θεσσαλονίκη 2007. Κατὰ τὴν
ἐπιταγὴ τοῦ κανόνα 18 τῆς Α΄ Οἰκουμενικῆς, οἱ διάκονοι
δὲν θὰ πρέπει νὰ κοινωνοῦν πρὶν ἀπὸ τοὺς ἐπισκόπους
ἢ τοὺς πρεσβυτέρους, ἀλλὰ ἀντίθετα κοινωνοῦν, προ-
σφερομένων σὲ αὐτοὺς τῶν εὐχαριστιακῶν δώρων ἀπὸ
τοὺς ἐπισκόπους ἢ τοὺς πρεσβυτέρους, βλ. Γ. ΡΑΛΛΗ -
Μ. ΠΟΤΛΗ, ὅπ.π., τ. Β΄, σ. 154-158.
31
R. E. TAFT, Women at Church in Byzantium, Where,
When-and why?, ὅπ.π., σ. 70 ἑξ.
32
Δ. ΤΣΑΜΗ, Μητερικόν, τ. Β΄, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 212.
33
Ὅπ.π., σ. 258.
34
Δ. ΤΣΑΜΗ, Μητερικόν, τ. Α΄, σ. 336.
35
Γέννηση καὶ ἐξέλιξη τῆς ἀκολουθίας τοῦ μοναχικοῦ
σχήματος κατὰ τοὺς Δ΄-Ζ΄ αἰῶνες βάσει ἁγιολογικῶν
πηγῶν, Ἀθήνα 2010, σελ. 109 ἑξ.
36
Βίος ἁγίας Εὐπραξίας, Act. SS, Mart. II, 1865, στ. 922.
37
Βίος ὁσίας Ματρώνας, Act. SS, Nov. III, 1910, στ. 812D.
