92
Eνατενίσεις
Νοεμβρίου 537) ὅρισε τὰ «ἀσκητήρια», ποὺ
συγκροτοῦνταν ἐξ ὀκτὼ τουλάχιστον «ἀσκη-
τριῶν ἢ κανονικῶν ... ἡγουμένων τῆς κλίνης καὶ
ψαλλουσῶν
»
18
, νὰ λαμβάνουν ἐνεργὸ ρόλο στὴν
τελετὴ τῆς κηδείας ὑπὸ τὴν εὐθύνη τῶν οἰκονό-
μων καὶ ἐκδίκων τοῦ ναοῦ. Γενικότερα τὰ «ἀσκη-
τήρια»
19
(μικρὲς ὁμάδες ἀφιερωμένων στὸν Θεὸ
προσώπων), σύμφωνα μὲ τὸ Τυπικὸ τῆς Μεγά-
λης Ἐκκλησίας, εἶχαν ἐνεργὸ διακονία στὴν τέ-
λεση τῶν ἀκολουθιῶν, μεριζομένης τῆς διακονί-
ας σὲ ἑβδομάδες («ἑβδομαδάριοι»).
Ἀργότερα ὁ αὐτοκράτορας Ἀλέξιος Α΄ Κο-
μνηνὸς (1081-1118), ὅπως ἀναφέρει ἡ κόρη του
Ἄννα, ἔκτισε ναὸ πρὸς τιμὴν τοῦ ἀπ. Παύλου
καὶ ὀρφανοτροφεῖο στὴ Δάμαλιν (στὴν ἀσια-
τικὴ μεριὰ τῆς Κωνσταντινουπόλεως) καὶ κατὰ
τὴ συνήθη πράξη, τὴν ὁποία ἐπιτάσσουν καὶ
τὰ νομοθετικὰ κείμενα τοῦ Ἰουστινιανοῦ, ὅρι-
σε στὸν ναὸ νὰ ψάλλουν καὶ γυναῖκες: «Τῷ δὲ
ναῷ τοῦ μεγαλοκήρυκος Παύλου κλῆρος μέγας
κατείλεκτο καὶ πολὺς καὶ φώτων δαψίλεια· καὶ
παραγενόμενος εἰς τουτονὶ τὸν νεὼν ἴδοις ἂν χο-
ροὺς ἑκατέρωθεν ἀντᾴδοντας· κατέταξε γὰρ τῷ
τῶν ἀποστόλων νεῷ
ᾄδοντας καὶ ᾀδούσας
, κατὰ
τὸν Σολομῶντα· ἐπιμελὲς γὰρ καὶ τὸ τῶν διακο-
νισσῶν πεποίηκεν ἔργον»
20
.
Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ αὐτοκράτορα Ἀλεξίου
νὰ ψάλλουν ἀντιφωνικὰ σὲ χοροὺς ἄνδρες καὶ
γυναῖκες ἑδράζεται σὲ μακραίωνη πράξη τῆς
Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία ἐπιμαρτυρεῖται καὶ κατο-
χυρώνεται ἀπὸ τοὺς πατέρες. Εἶναι χαρακτη-
ριστικὸ ὅτι ἡ ρύθμιση ποὺ ἀναφέρει ἡ Ἄννα
Κομνηνὴ κατὰ τὸ περιεχόμενο συμφωνεῖ μὲ τὸν
τρόπο ψαλμωδίας ποὺ περιγράφεται στὸν Βίο
τῆς ἁγίας Μακρίνας (
BHG
1012) († 379, μνήμη 19
Ἰουλίου). Στὴν κηδεία της, ὁ ἀδελφός της Γρηγό-
ριος Νύσσης: «διαστήσας κατὰ γένος τὸν συρρε-
έντα λαὸν καὶ τὸ
ἐν γυναιξὶ
πλῆθος τῷ τῶν παρ-
θένων συγκαταμίξας χορῷ, τῶν δὲ τῶν ἀνδρῶν
δῆμον τῷ τῶν μοναζόντων τάγματι, μίαν ἐξ ἑκα-
τέρωθεν εὔρυθμόν τε καὶ ἐναρμόνιον, καθάπερ
ἐν χοροστασίᾳ τὴν ψαλμῳδίαν γίνεσθαι»
21
.
Ἡμνημονευόμενη ἀπὸ τὶς παραπάνωπηγὲς
πράξη εἶναι πολὺ πιθανὸν νὰ ἦταν ἡ κυριαρ-
χοῦσα στὶς περιπτώσεις τῶν λεγομένων διπλῶν
μοναστηρίων (βλ. κανόνα 20 Ζ΄ Οἰκουμενικῆς),
στὰ ὁποῖα διαβιοῦσαν, ὑπὸ τὴν αὐτὴν οὐσι-
αστικὰ στέγη, μοναχοὶ καὶ μοναχές, κατὰ τὸ
πλεῖστον συγγενεῖς.
Ἀπὸ τὰ παραπάνω συνάγεται ὅτι ἡ ψαλ-
μωδία ἀπὸ ἀφιερωμένες γυναῖκες ἦταν ἐξίσου
ἀποδεκτὴ τόσο στὴ μοναστηριακὴ λατρεία ὅσο
καὶ στὴν ἐνοριακή, καὶ ἐτελεῖτο εἴτε συναφῶς μὲ
χοροὺς ἀνδρῶν εἴτε χωρὶς αὐτούς. Τοῦτο μπορεῖ
νὰ τεκμηριωθεῖ καὶ ἀπὸ τὴν πολὺ χαρακτηρι-
στικὴ πληροφορία ποὺ ὑπάρχει στὸν
Τιμαρίωνα
(12
ος
αἰ.), σχετικὰ μὲ τὴ συμμετοχὴ χοροῦ «ὁσίων
γυναικῶν καὶ μοναζουσῶν» κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς
μνήμης τοῦ πολιούχου τῆς Θεσσαλονίκης ἁγί-
ου Δημητρίου, ἡ ὁποία ἐτελεῖτο μὲ ξεχωριστὴ
λαμπρότητα. «Τότε γοῦν τῶν κατὰ τὴν ἑορτὴν
μᾶλλον ἠκριβωμένων –οἷα τούτους σχόντων τοὺς
θεωρούς–, ψαλμῳδία θειοτέρα τις ἐξηκούετο,
ῥυθμῷ καὶ τάξει καὶ ἀμοιβῇ ἐντέχνῳποικιλλομέ-
νη πρὸς τὸ χαριέστερον·
ἦν δὲ οὐκ ἀνδρῶν μόνον
ὕμνος ἀναπεμπόμενος, ἀλλὰ δὴ καὶ γυναῖκες ὅσιαι
καὶ μονάζουσαι περὶ τὸ πτερύγιον εὐώνυμά που τοῦ
ἱεροῦ, πρὸς δύο χοροὺς ἀντιφώνους διαιρεθεῖσαι καὶ
αὗται τὸ ὅσιον ἀπεδίδουν τῷμάρτυρι»
22
.
Στὴ βυζαντινὴ λειτουργικὴ πράξη, ποὺ χα-
ρακτηρίζεται τουλάχιστον μέχρι τὸν 11
ο
αἰώνα
γιὰ πλουραλισμό, ἡ ψαλμωδία ἀπὸ γυναῖκες
δὲν φαίνεται νὰπροσέκρουε στὸν προσδοκώμε-
νο σεβασμὸ πρὸς τὴ λειτουργικὴ τάξη.
* * *
Οἱψάλτεςἀνήκουνστὴντάξητοῦκατώτερου
αὐτοκράτορας στὸ νομοθετικό του ἔργο ἀναφέρεται καὶ
στὶς διακόνισσες. Ὁ ΕΥ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ (Οἱ διακόνισσες στὴν
ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, Φύλο καὶ θρησκεία. Ἡ θέση τῆς
γυναίκας στὴν Ἐκκλησία, ὅπ.π., σσ. 198-199) ἀναφέρει:
«Ὅτι οἱ χειροτονημένες διακόνισσες ἀνῆκαν στὸν κλῆρο,
μαρτυρεῖται καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοκρατορικὴν νομοθεσίαν
τῶν βυζαντινῶν χρόνων. Ὁ Ἰουστινιάνειος Κῶδιξ ὁμιλεῖ
γιὰ αὐτὲς σὲ νομοθετικὲς διατάξεις, οἱ ὁποῖες ἔχουν τίτ-
λον “Περὶ ἐπισκόπων καὶ κληρικῶν” (“De episcopis et
clericis”). Ἡ 6η “Νεαρὰ” τοῦ Ἰουστινιανοῦ ἔχει τὸν χαρα-
κτηριστικὸν καὶ ἀποκαλυπτικὸν τίτλον “Περὶ τοῦ πῶς
δεῖ χειροτονεῖσθαι τοὺς ἐπισκόπους καὶ πρεσβυτέρους
καὶ διακόνους ἄρρενες καὶ θηλείας”. Ἡ 3η Ἰουστινιάνεια
“Νεαρά”, ποὺ φέρει τὴν ἐπιγραφὴν “Περὶ τοῦ ὡρισμένον
εἶναι τὸν ἄριθμὸν τῶν κληρικῶν τῆς ἁγιωτάτης μεγάλης
Ἐκκλησίας τῆς πανευδαίμονος πόλεως”, ὁρίζει ὅτι στὸν
ναὸν τῆς Ἁγίας Σοφίας πρέπει νὰ ὑπηρετοῦν 60 ἱερεῖς,
100 διάκονοι, 40 διακόνισσες (“διακόνους δὲ ἄρρενας
ἑκατὸν καὶ τεσσαράκοντα θηλείας”) … Τὸ Σύνταγμα κα-
νόνων τοῦ ἱεροῦ Φωτίου ἀναφέρει ὅτι καὶ κάποια “Νε-
αρὰ” τοῦ Ἡρακλείου (610-641) τάσσει τὶς διακόνισσες
στὸν ἱερὸν κλῆρον καὶ ἐπαναλαμβάνει ὅτι στὴν Ἁγίαν
Σοφίαν πρέπει νὰ ὑπηρετοῦν 40 διακόνισσες».
18
ΣΠΥΡΑΚΟΥ,ὅπ.π.,σ.189.Βλ.καὶΑΝΤΩΝΙΑΔΟΥ,ὅπ.π.,σ.152.
19
Γιὰ τὰ Ἀσκητήρια καὶ τὸν ρόλο τους στὴν ψαλμωδία,
βλ. ΣΠΥΡΑΚΟΥ, ὅπ.π., σ. 189 ἑξ.
20
Ἀλεξιάς, σ. 231. Βλ. καὶ ΣΠΥΡΑΚΟΥ, ὅπ.π., σ. 190.
21
Δ. ΤΣΑΜΗ, Μητερικόν, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 274.
Περὶ αὐτοῦ βλ. καὶ ΑΘ. ΒΟΥΡΛΗ, Θέματα ἱερᾶς ψαλμω-
δίας, τεῦχ. Α΄, Ἀθῆναι 2000, σ. 66.
22
Τιμαρίων 55, 59. Βλ. σχετικὰ καὶ ASHBROOK-
HARVEY, ὅπ.π., σ. 53.
