Eνατενίσεις
89
Ἀσφαλῶς γιὰ τὶς ἐπιλογὲς τῆς Ἐκκλησίας εἶχαν
μερίδιο καὶ οἱ γενικότερες πολιτισμικὲς ἀντιλή-
ψεις περὶ τῆς γυναίκας, ποὺ λειτουργοῦσαν σὲ
σχέση μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ διδασκαλία ἀμφί-
δρομα. Αὐτὲς οἱ ἀντιλήψεις, ὅσο ὁ χρόνος βαίνει
πρὸς τὴν τουρκοκρατία, γίνονται αὐστηρότερες
καὶ ἀνελαστικές, καθόσον προσλαμβάνουν ἕνα
περίβλημα περισσότερον δικανικό.
Ἡ ὕπαρξη ψάλτριας στὸν ναὸ τῆς Ἀναστά-
σεως ἀσφαλῶς δὲν προέκυψε ἀπὸ παρθενογέ-
νεση. Ἦταν ἀπόρροια τῆς γενικότερης πράξεως
στὴν ἀρχαία Ἐκκλησία ἡ ψαλμωδία νὰ γίνεται
ἀπὸ ὅλο τὸ πλήρωμα (ἄνδρες καὶ γυναῖκες),
ὑποψάλλοντας καὶ μὲ ἀντιφωνικὸ τρόπο
4
. Εἶναι
χαρακτηριστικὴ ἡ πληροφορία ποὺ διασώζεται
στὸν Βίο τοῦ ὁσίου Αὐξεντίου τοῦ ἐν τῷ Βουνῷ
(BHG 199)
(† γύρω στὸ 470, μνήμη 14 Φεβρουα-
ρίου) περὶ τῆς δοξολογίας τοῦ Θεοῦ «ὑπὸ πά-
ντων» (ἤτοι τοῦ «λαοῦ», κατὰ τὴν ὁρολογία τῶν
λειτουργικῶν διατάξεων) σὲ «ἦθος ἁπλούστερον
καὶ ἀπερίεργον», συνταγμένων καὶ μελοποιημέ-
νων
(«κατὰ τὸ τοῦ μακαρίου ὁρισθὲν ἀκενόδοξον
μέλος»)
τῶν τροπαρίων ἀπὸ τὸν ἅγιο Αὐξέντιο.
«Τινὰ οὖν τροπάρια ἀπὸ δύο ρητῶν ἢ τριῶν
λίαν τερπνὰ καὶ ἐπωφελῆ μετὰ ἤθους ἁπλου-
στέρουκαὶἀπεριέργουδιατυπώσαςπαρασκευ-
άζει ψάλλειν τοὺς πάντας. Τοῦ πρώτου γὰρ ῥη-
θέντος πλεονάκις ἐκ διαδοχῆς καὶ πάλιν κατὰ
κέλευσιν τοῦ μακαρίου τοῦ ἑτέρου κατήρχοντο·
καὶ εἶθ’ οὕτως ἐκ τοῦ δευτέρου τὸ τρίτον, καὶ τὰ
λοιπὰ κατὰ τάξιν. Εὔλογον οὖν καὶ τὰ τούτων
ῥητὰ ἐνθεῖναι τῷ διηγήματι πρὸς ὠφέλειαν τῶν
ἐντυγχανόντων. Ἔστι τοίνυν ταῦτα:
Πτωχὸς καὶ πένης ὑμνοῦμέν σε, Κύριε· δόξα τῷ
Πατρί, δόξα τῷ Υἱῷ, δόξα τῷ ἉγίῳΠνεύματι, τῷ λα-
λήσαντι διὰ τῶν προφητῶν.
Μετὰ δὲ τοῦτο·
Στρατιαὶ ἐν οὐρανοῖς ὕμνον ἀναπέμπουσιν καὶ
ἡμεῖς οἱ ἐπὶ τῆς γῆς τὴν δοξολογίαν· Ἅγιος, ἅγιος,
ἅγιος· Κύριος, πλήρης ἡ γῆ τῆς δόξης σου.
Εἶτα καθεξῆς·
Δημιουργὲ πάντων, εἶπας καὶ ἐγενήθησαν·
ἐνε-
τείλω καὶ ἐκτίσθημεν· πρόσταγμα ἔθου καὶ οὐ
παρελεύσεται, Σῶτερ, εὐχαριστοῦμέν σε.
Καὶ πάλιν·
Κύριε τῶν δυνάμεων, ἔπαθες, ἀνέστης· ὤφθης
καὶ ἀνελήφθης· ἔρχη κρῖναι κόσμον, οἰκτείρησον
καὶ σῶσον ἡμᾶς.
Καὶ πάλιν.
Ἐν ψυχῇ τεθλιμμένῃ προσπίπτομέν σοι καὶ δε-
όμεθά σου, Σῶτερ τοῦ κόσμου· σὺ γὰρ εἶ Θεὸς τῶν
μετανοούντων.
Καὶ πάλιν·
Ὁ καθήμενος ἐπὶ τῶν χερουβὶμ καὶ τοὺς οὐρα-
νοὺς ἀνοίξας, οἰκτείρησον καὶ σῶσον ἡμᾶς.
Εἶτα·
Ἀγαλλιᾶσθε, δίκαιοι, ἐν Κυρίῳ· πρεσβεύοντες,
ὑπὲρ ἡμῶν· δόξα σοι, Κύριε, ὁ Θεὸς τῶν ἁγίων.
Τὸ πλῆθος μὲν οὖν τῶν παρόντων τῶν ἀπό-
ρων καὶ εὐπόρων,
ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν
, δούλων
τεκαὶ ἐλευθέρων, κατὰτὸτοῦμακαρίουὁρισθὲν
ἀκενόδοξον μέλος,
εὐρύθμως ἔψαλλε ταῦτα
, οἱ
μὲν αὐτῶν ἕως τρίτης ὥρας καὶ ἀπελύοντο ἐν
ἀγαλλιάσει πνευματικῇ, οἱ δὲ ἕως ἕκτης προ-
σεκαρτέρουν· αὐτὸς δὲ λοιπὸν εἰς τὸ τέλος τὸν
ὕμνον τῶν τριῶν παίδων, Ἀνανία, Ἀζαρία, Μισα-
ήλ, τῶν ἐν τῷ Προφήτῃ Δανιὴλ δι’ ἑαυτοῦ ἐπε-
φώνει αὐτοῖς· Εὐλογεῖτε πάντα τὰ ἔργα Κυρίου,
τὸν Κύριον·
ἀποκρινομένων πάντων
. Ὑμνεῖτε καὶ
ὑπερυψοῦτε αὐτὸν εἰς τοὺς αἰῶνας»
5
.
Ἡ συμμετοχὴ στὴν ψαλμωδία γινόταν ἀπὸ
τοὺς προσερχομένους πλησιοχώρους, κυρίως
Κωνσταντινουπολίτες, προσκυνητές, ποὺ ἔτρε-
φαν βαθύτατο σεβασμὸ στὸν ἅγιο Αὐξέντιο,
ὁ ὁποῖος συνέστησε σπουδαία μονὴ παρὰ τὴ
Χαλκηδόναστὸ λεγόμενοΒουνό. Ὁσυγκεκριμέ-
νος Ἅγιος γιὰ νὰ ἀποφύγει τὶς συνεχεῖς ὀχλήσεις
ἀπὸ τοὺς πιστούς, ὅρισε «συνήθη καιρόν, ἐν ᾧ
τοὺς παρόντας εἰς δοξολογίαν προετρέπετο πρῶ-
τον
, εἶθ’ οὕτως τῷ λόγῳ τῆς χάριτος παραινῶν
ἕκαστον καὶ κατευλογῶν ἀπέλυεν»
6
.
Ὁ Αὐξέντιος υἱοθέτησε τὴν τάξη τῆς ψαλ-
μωδίας ἀπὸ ἄνδρες καὶ γυναῖκες στὴ μονή του,
ἀκολουθώντας τὸ λειτουργικὸ πρότυπο ποὺ
εἶχε προβάλει στὴν Κωνσταντινούπολη προη-
2004, βλ. κυρίως τὶς εἰσηγήσεις τοῦ ΕΥ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ (σσ.
185-208), τοῦ ΣΤ. ΓΙΑΓΚΑΖΟΓΛΟΥ (σσ. 243-271) καὶ τοῦ
Κ. Χ. ΓΙΟΚΑΡΙΝΗ (σσ. 273-335). Βλ. γιὰ τὴ θέση τῶν γυ-
ναικῶν στὸ Βυζάντιο τὸν τόμο τῶν πρακτικῶν τοῦ 26ου
Συμποσίου Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἀρχαιολογί-
ας καὶ Τέχνης, Ἀθήνα 12-14 Μαΐου 2006: Ἡ γυναίκα στὸ
Βυζάντιο. Λατρεία καὶ Τέχνη, ἐπιστημονικὴ ἐπιμέλεια
ΜΑΡΙΑΠΑΝΑΓΙΩΤΙΔΗ-ΚΕΣΙΣΟΓΛΟΥ, Πειραιὰς 2012.
4
Βλ. ἐνδεικτικὰ Π. Κ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Ὁ χορικὸς ὕμνος εἰς τὴν
ἀρχαίαν Ἐκκλησίαν, Θεολογικὰ μελετήματα. Ὑμνογραφι-
κά, Θεσσαλονίκη 1981, σ. 123 ἑξ. Ἐπίσης γιὰ τὸ «ὑπόψαλ-
μα» βλ. τὴν ἀνέκδοτη μεταπτυχ. ἐργασία τῆς ΘΕΟΦΑ-
ΝΗΣ Μ. ΒΟΥΤΣΗ, Λειτουργικὲς μαρτυρίες στοὺς βίους
τῶν ὁσίων, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 82 ἑξ.
5
PG 114, 1416A-D. Βλ. καὶ ΘΕΟΦΑΝΗΣ Μ. ΒΟΥΤΣΗ,
ὅπ.π., σσ. 62-65.
6
PG 114, 1388D.
